Bibileo

Bibileo
Luftbild von Kirche und Medizinischer Station in Bibileo
Daten
Fläche62,41 km²[1]
Einwohnerzahl2.269 (2022)[2]
Chefe de SucoMaria Odete dos Anjos Amaral
(Wahl 2016)
AldeiasEinwohner (2015)[1]
Aisahe1036
Amarleza274
Balideoan193
Fatohosan254
Hareoan340
Lacouai622
Mane Claran270
Webae167
Der Suco Bibileo.
Amarleza (Osttimor)
Amarleza
Koordinaten: 8° 58′ S, 126° 16′ O

Bibileo ist ein osttimoresischer Suco im Verwaltungsamt Viqueque (Gemeinde Viqueque).

Geographie

Bibileo
OrtePosition[3]Höhe
Aisahe8° 57′ 52″ S, 126° 16′ 8″ O12 m
Amarleza8° 57′ 55″ S, 126° 16′ 7″ O12 m
Balideoan8° 57′ 45″ S, 126° 16′ 14″ O12 m
Fatohosan8° 57′ 56″ S, 126° 16′ 15″ O12 m
Hareoan8° 57′ 52″ S, 126° 16′ 14″ O12 m
Lacouai8° 57′ 42″ S, 126° 16′ 14″ O26 m
Mane Claran8° 57′ 48″ S, 126° 16′ 9″ O12 m
Webae8° 57′ 45″ S, 126° 16′ 10″ O12 m
Luftbild mit Sitz des Sucos

Vor der Gebietsreform 2015 hatte Bibileo eine Fläche von 94,83 km².[4] Nun sind es 62,41 km².[1] Der Suco teilt sich auf zwei Gebiete. Sie werden durch den Suco Bahalarauain voneinander getrennt. Ein Gebiet Bibileos befindet sich an der Küste der Timorsee. Westlich liegt der Suco Luca, nördlich Bahalarauain und östlich der Suco Uma Quic. In ihm liegen nahe dem Meer die Dörfer, die das Bevölkerungszentrum des Suco bilden: Amarleza, Aisahe (Aisabe), Webae (Ueabae), Lacouai (Laco Uai, Lakuuai), Mane Claran (Maneklaran), Balideoan (Balide Oan, Balidioan), Hareoan (Hare Oan, Hareoan) und Fatohosan (Fato Hosan, Fatu Hosa), das ehemalige Clalerec Mutin (Klaterek Mutin). An der Ostgrenze mündet der Fluss Tuco. Östlich des Ponta de Luca liegt nah der Küste der Lago Ainfon.[5] Im Siedlungszentrum liegt die Grundschule des Sucos, die Escola Primaria Bibileo.[6][7]

Der zweite Teil des Bibileos liegt an der nördlichen Spitze des Verwaltungsamts Viqueque, an der Nordgrenze zur Gemeinde Baucau (Sucos Vemasse und Ossouala, beide Verwaltungsamt Vemasse). Westlich liegt das Verwaltungsamt Lacluta mit seinen Sucos Laline und Dilor und östlich das Verwaltungsamt Ossu mit seinen Sucos Liaruca und Ossu de Cima. Die gebirgigen Region liegt auf über 800 m über dem Meer. An der Südgrenze fließen einige Quellflüsse des Tucos: Der Caidercana, der erst zum Maracoa und dann zum Metacoa wird und der Lequeloe. Größere Siedlungen fehlen im Norden.[5][7]

Im Suco befinden sich die acht Aldeias Aisahe, Amarleza, Balideoan, Fatohosan, Hareoan, Lacouai, Mane Claran und Webae.[8]

Einwohner

In Bibileo leben 2.269 Einwohner (2022), davon sind 1.156 Männer und 1.113 Frauen. Im Suco gibt es 436 Haushalte.[2] Fast 76 % der Einwohner geben Tetum Terik als ihre Muttersprache an. Fast 18 % sprechen Kairui, 3 % Midiki und eine Minderheit Tetum Prasa.[9]

Geschichte

Kirche am Versammlungsplatz in Kraras

Bedrängt von den indonesischen Invasoren, flohen Einwohner aus Bucoli, Vemasse und Karabela von Uaigae nach Uai-Mori, im heutigen Nordteil Bibileos, etwa 20 km südlich von Vemasse. Hier fanden sie Schutz durch die FRETILIN. Es entstand eine base de apoio, eine Widerstandsbasis. Zusammen mit Flüchtlingen aus Dili, Viqueque und anderen Landesteilen lebten die Flüchtlinge zwei Jahre hier. Mit der Zeit kam es immer mehr zur Nahrungsmittelknappheit, da immer mehr Menschen eintrafen. 1978 wurde auch Uai-Mori von indonesischen Streitkräften angegriffen. Die meisten Einwohner flohen, einige wurden von den Indonesiern gefangen genommen und in das Sammellager von Bucoli gebracht.[10]

1981 wurde zehn Kilometer weiter nördlich das Dorf Kraras als neue Siedlung für Flüchtlinge aus Bibileo gegründet. Nachdem sie 1979 von der indonesischen Armee gestellt worden waren, waren sie zunächst in der Stadt Viqueque angesiedelt worden, bevor sie nach Kraras gebracht wurden.[11]

Am 8. August 1983 wurde der indonesische Militärposten in Kraras von Guerillieros der FALINTIL angegriffen. 14 indonesische Soldaten wurden dabei getötet. Bis zum 6. September folgten vier weitere Angriffe auf die Indonesier im damaligen Distrikt Viqueque.[11][12] Aus Angst vor Strafaktionen flohen Hunderte der Einwohner Kraras und der benachbarten Orte in die umliegenden Wälder.[11]

Diese begann am 7. September. Die indonesische Armee brannte das verlassene Kraras nieder. Die wenigen verbliebenen Einwohner wurden exekutiert. Soldaten durchkämmten die Region und zwang aufgegriffene Einheimische zur Rückkehr in das zerstörte Dorf, beziehungsweise zur Umsiedlung nach Viqueque. Es kam zu weiteren Hinrichtungen, Vergewaltigungen und Folter.[11][13] Laut der Katholischen Kirche sollen 287 Einwohner von Kraras ermordet worden sein.[14] Die Überlebenden wurden nach Clalerec Mutin (heute: Fatohosan) zwangsumgesiedelt.[13]

Am 18. September 2008 wurde der Grundstein für ein Denkmal zum Gedenken an das Massaker gelegt. Die Region wird nun das Tal der Witwen genannt.[15] 2015 wurde Kraras vom bisherigen Suco Uai-Mori abgetrennt und als Exklave dem Suco Bibileo zugeschlagen.

Politik

Sitz des Sucos (2023)
Maria Odete dos Anjos Amaral (2019)

Bei den Wahlen von 2004/2005 wurde José Gomes zum Chefe de Suco gewählt.[16] Bei den Wahlen 2009 gewann José M. Amaral[17] und 2016 Maria Odete dos Anjos Amaral.[18]

Persönlichkeiten

Commons: Bibileo – Sammlung von Bildern, Videos und Audiodateien

Einzelnachweise

  1. a b c Direcção-Geral de Estatística:Ergebnisse der Volkszählung von 2015 (Memento vom 23. September 2019 im Internet Archive), abgerufen am 23. November 2016.
  2. a b Institutu Nasionál Estatístika Timor-Leste: Final Main Report Census 2022, abgerufen am 18. Mai 2023.
  3. Atlanten der zwölf Gemeinden und der Sonderverwaltungsregion Osttimors, Stand 2019 (Memento vom 17. Januar 2021 im Internet Archive) (Direcção-Geral de Estatística DGE).
  4. Direcção Nacional de Estatística: Population Distribution by Administrative Areas Volume 2 English (Memento vom 5. Januar 2017 im Internet Archive) (Zensus 2010; PDF; 22,6 MB)
  5. a b Timor-Leste GIS-Portal (Memento vom 30. Juni 2007 im Internet Archive)
  6. Liste der Wahllokale zu den Parlamentswahlen in Osttimor 2007 (PDF-Datei; 118 kB)
  7. a b UNMIT: Timor-Leste District Atlas version02, August 2008 (Memento vom 3. Dezember 2011 im Internet Archive) (PDF; 509 kB)
  8. Jornal da República: Diploma Ministerial n.° 16/2017, mit Korrekturen vom 9. Mai 2017, abgerufen am 12. März 2019.
  9. Ergebnisse des Zensus 2010 für den Suco Bibileo (tetum; PDF; 8,4 MB)
  10. „Chapter 7.3 Forced Displacement and Famine“ (PDF; 1,3 MB) aus dem „Chega!“-Report der CAVR (englisch)
  11. a b c d „Chapter 7.2 Unlawful Killings and Enforced Disappearances“ (Memento vom 5. November 2013 im Internet Archive) (PDF; 2,5 MB) aus dem „Chega!“-Report der CAVR (englisch), abgerufen am 14. April 2024.
  12. Timor-Leste Memória (Memento vom 5. März 2016 im Internet Archive)
  13. a b Amnesty International: EAST TIMOR – Justice past, present and future (Memento vom 19. Februar 2008 im Internet Archive) (englisch)
  14. 1999 East Timor Crimes Against Humanity: The Kraras Massacre of 1983 (Memento vom 6. Januar 2011 im Internet Archive)
  15. Late Night Live in Timor (Memento vom 3. Februar 2009 im Internet Archive)
  16. Secretariado Técnico de Administração Eleitoral STAE: Eleições para Liderança Comunitária 2004/2005 - Resultados (Memento vom 4. August 2010 im Internet Archive)
  17. Secretariado Técnico de Administração Eleitoral STAE: Eleições para Liderança Comunitária 2009 - Resultados (Memento vom 4. August 2010 im Internet Archive)
  18. Jornal da República: Lista Naran Xefe Suku Eleito 2016, 2. Dezember 2016, abgerufen am 17. Juni 2020.

Auf dieser Seite verwendete Medien

2023-03-23 Postu Saude Bibileo.jpg
OBRA PNDS IHA SUKU BIBILEO OFISIALMENTE ENTREGA BA LIDERANSA KOMUNITARIA NO KOMUNIDADE SIRA.

Viqueque - Kinta feira, 23/03/2023 Sekretariadu Tekniku PNDS Nasional Através Ekipa PNDS Municipiu Viqueque realisa Inaugurasaun ba Obra PNDS 3 hanesan Rehabilitasaun Sede do Suku, Konstrusaun Moru Postu Saude inklui Rehabilitasaun Estrada no Ponte ki'ik klalerek Mutin, iha Suku Bibileo Postu Administrativu Viqueque Vila. Diretor Geral Dezenvolvimento Rural (DGDR) Sr. Rozito Guterres representa Ministru da Administrasaun Estatal akompanha husi Selretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional, Sra. Claudinha Soares Pinto, Administrador Municipiu Viqueque no Xefe do Suku Bibileo tesi fita iha Sede do Suku Bibileo simbolikamente inaugura obra refere no a mesmu tempu inaugurasaun Sede do Suku ne'e representa Obra 2 seluk nebe'e mentiona. Iha Ambitu inaugurasaun ne'e, DGDR do MAE Esklarese ba komunidade sira iha ninia diskursu hodi hateten: "hau simu despacho husi Sua Exelencia Ministru da Administração Estatal hodi hato'o pontus importante balun iha Ambitu inaugurasaun ida ne'e, premeiru Exelencia Ministru hato'o ninia parabens ba Xefe do Suku Bibileo no Komunidade sira hotu iha loron spesial ida ne'e dia 23-03-2023, ita inaugura projeitu 3 iha Suku Bibileo. Ministru mos fo parabens ba imi hotu, liu-liu ba Ekipa Jestaun Suku sira ba kontribuisaun no esforço tomak durante ne'e hodi apoiu PNDS. Ministru Estatal hanesan ema tekniku ida, hare ba prekupasaun Xefe do Suku sira kona ba kondisaun Sede do Suku hotu nebe'e ladun diak então Ministru orienta atraves de PNDS kria tan sub programa ida ho naran Rehabilitasaun Sede do Suku ka RSS hanesan parte ida atu kria kondisoens ba Xefe do Suku sira hodi halo atendementu ba populasaun sira ho diak liu tan. Sekretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional iha biban intervensaun hato'o kona ba susesu husi programa VIII Governu Konstitusional nebe'e realisa liu husi MAE atraves ST-PNDS inklui alokasaun orsamentu ba programa hirak ne'e. koalia kona ba aloksaun orsammentu ba implementasaun atividade PNDS, Superior masimu ST-PNDS aproveita biban ne'e hodi klarifika ba komunidade sira kona ba alokasaun orsamentu ba implementasaun programa Uma Naroman ba Povu. "iha biban ida ne'e hau mos hakarak klarifika ba ita bo'ot sira hotu katak alokasaun Orsamentu ba programa Uma Naroman ba Povu ne'e mai husi Orsamentu Geral do Estadu (OGE) la'os apoiu husi Governu Australia tuir informasaun falsa nebe'e fo sai. então husu ba ita hotu atu labele naran ba fiar ema nebe'e mak lori ka fahe informasaun ida que sira rasik la hatene lolos". tenik Sra. Claudinha. Superior masimu ST-PNDS Nasional antes remata ninia diskursu, hato'o mos parabens ba Xefe do Suku Bibileo no komunidade tomak ba susesu husi obra 3 nebe'e konklui no inaugura ona ohin loron. parabens spesialmente Sra. Claudinha hato'o ba Ekipa Jestaun Suku nebe'e nudar ekipa PNDS ida nebe'e mais que ki'ik liu iha estrutura tomak ST-PNDS maibe sira mak nudar heroi foun ba dezenvolvimento iha Suku hotu-hotu iha teretorio Timor Leste. Xefe do Suku Bibileo, Sra. Maria Odete dos Anjos Amaral lori komunidade nia naran no fatin hato'o agradesemento bo'ot ba VIII Governu Konstitusional nebe'e liu husi MAE no ST-PNDS bele implementa ona no konklui Obra 3 iha ninia Suku. Ho esperansa bo'ot lideransa komunitaria ne'e hateten iha futuru mai sei bele iha tan obra seluk atraves PNDS implementa iha ninia Suku tuir prioridades nebe'e husi Komunidade hato'o ba Governu.

Iha Ambitu inaugurasaun Sra. Claudinha ofisialmente entrega Savi odamatan portão moru Postu Saúde Bibileo ba Xefe do Saude nudar simbolikamente inaugura ona Obra refere.
2016-09-06 Bibileo 2.jpg
Viqueque-Suku Bibileo, 06 Setembru 2016 – S.E. Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak iha Tersa-Feira lorokraik halao diálogu komunitaria ho komunidade no Autoridade lokal sira iha Suku Bibileo, Postu Administrativu Viqueque Villa, Munisípiu Viqueque.

Bainaka espesiál Xefe Estadu nian ne'ebé mak hola parte iha diálogu komunitaria ba Suku refere maka hanesan; Administradór Postu Faululik (Covalima), Xefe Suku Lobunu no Leimea Leten (Atsabe-Ermera), Xefe Suku Duyung(Metinaro-Dili), no Xefe Suku Fatucalo (Turiscai-Manufahi).

Hanesan diálogu komunitaria sira ne’ebé hala’o ona iha suku 400 resin liu ba, iha komunidade Suku Bibileo, Xefe Estadu kontinua hato’o pontu importante komunidade sira hanesan agradese komunidade sira ba apoiu hotu ne’ebé halo ona iha tempu okupasaun no husu atu kontinua iha faze ukun an ida ne’e atu hetan moris diak, tanba obejtivu ba moris diak sei dauk atinji, aleinde esplika mós kona-ba progresu no dezafius iha kontruksaun estadu durante tinan sanolu resin hat (14) nia laran.

Xefe Estadu mós foti ezemplu hosi suku seluk ne’ebé sussesu ona, hanesan nia komunidade sira serbisu hamutuk iha koezaun sosial sira no iha organizasaun di’ak ba kontrola koezaun sosial iha suku laran hodi foti hanesan motivasaun ba komunidade iha suku ne’e.

iha Suku Bibileo, Xefe Estadu hahú hodi relembra filafali sofrimentu povu Craras nian iha tempu okupasaun nian, liuliu iha tinan 1983, iha ne’ebé ikus mai Forsa Indonézia muda obrigatóriu komunidade sira ba Lalerek Mutin ne’ebé to’o ohin loron hanaran Suku Bibileo.

Xefe Estadu konta tuir katak, iha tinan 1983 mosu kontaktu dame entre FALINTIL ho forsa Indonézia nian, maibé Indonézia uza tátika hodi aproveita kontaktu dame refere atu hamout FALINTIL sira. Entaun, saudozu Ular Rihik ho sira seluk hamutuk, inklui komunidade Craras nian hamriik tiru hasoru forsa Indonézia atu kontinua Timor-Leste nia luta. Nune’e, Craras-oan sira konsege halo kontaktu de armas no hamate pelotaun ida husi forsa Indonézia nian, husi akontesimentu ne’e, forsa Indonézia halo kontra atake hodi halo masakre no hamate mane forte Craras nian hamutuk na’in-73, no husik hela feto-faluk barak, inklui muda obrigatóriu komunidade sira ba parte Lalerek Mutin nian.

“Imi-nia moris nakonu ho sofrimentu, mas nakonu mós ho eroisidade (eroízmu), família Craras-Bibileo terus-na’in ba funu ida-ne’e. Obrigadu ba imi-nia terus no sofrimentu, ita-nia terus la saugati. Ita hetan nasaun ida”, dehan Xefe Estadu.

Tama ba iha sesaun husu no hatán, maioria husi kestaun ne’ebé hato’o, husu ba Xefe Estadu atu tau konsiderasaun atu rekoñese levantamentu Craras nian iha tinan 1983 sai loron nasionál, no husu mós atu harii monumentu ba masakre Craras iha fatin ne’ebé refere.

Hatán ba kestaun ne’e, Xefe Estadu dehan katak, levantamentu no Masakre Craras nian, Estadu sei la haluha ba akontesimentu hirak ne’ebé iha valór tebes ba luta libertasaun Timor-Leste nian, hanesan parte husi istória konkista nasaun nian.

“Estadu la haluha, embora kleur, maibé la haluha. Tanba akontesimentu sira-ne’e halo parte konkista nasaun nian, istória nasaun nian, neineik ita sei halo, tanba nasaun ne’ebé istória la iha ou haluha nia istória, nasaun ne’e futuru la iha. Buat ne’ebé ita halo ona ne’e iha valór, so que ita la iha kbiit atu halo buat hotu dala ida. Buat ne’ebé imi husu ne’e merese, imi la’ós husu favór ba ami, so que, ita labele halo dala ida”, hatán Xefe Estadu.
Bibileo suco.png
Landkarte des Sucos Bibileo
East timor - parade ground church in Kraras-davidrobie.jpg
Autor/Urheber: David Robie/Pacific Media Centre, Lizenz: CC BY-SA 3.0
Kirche am Versammlungsplatz in Kraras, Osttimor
2023-03-23 Sede do Suku Bibileo 1.jpg
OBRA PNDS IHA SUKU BIBILEO OFISIALMENTE ENTREGA BA LIDERANSA KOMUNITARIA NO KOMUNIDADE SIRA.

Viqueque - Kinta feira, 23/03/2023 Sekretariadu Tekniku PNDS Nasional Através Ekipa PNDS Municipiu Viqueque realisa Inaugurasaun ba Obra PNDS 3 hanesan Rehabilitasaun Sede do Suku, Konstrusaun Moru Postu Saude inklui Rehabilitasaun Estrada no Ponte ki'ik klalerek Mutin, iha Suku Bibileo Postu Administrativu Viqueque Vila. Diretor Geral Dezenvolvimento Rural (DGDR) Sr. Rozito Guterres representa Ministru da Administrasaun Estatal akompanha husi Selretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional, Sra. Claudinha Soares Pinto, Administrador Municipiu Viqueque no Xefe do Suku Bibileo tesi fita iha Sede do Suku Bibileo simbolikamente inaugura obra refere no a mesmu tempu inaugurasaun Sede do Suku ne'e representa Obra 2 seluk nebe'e mentiona. Iha Ambitu inaugurasaun ne'e, DGDR do MAE Esklarese ba komunidade sira iha ninia diskursu hodi hateten: "hau simu despacho husi Sua Exelencia Ministru da Administração Estatal hodi hato'o pontus importante balun iha Ambitu inaugurasaun ida ne'e, premeiru Exelencia Ministru hato'o ninia parabens ba Xefe do Suku Bibileo no Komunidade sira hotu iha loron spesial ida ne'e dia 23-03-2023, ita inaugura projeitu 3 iha Suku Bibileo. Ministru mos fo parabens ba imi hotu, liu-liu ba Ekipa Jestaun Suku sira ba kontribuisaun no esforço tomak durante ne'e hodi apoiu PNDS. Ministru Estatal hanesan ema tekniku ida, hare ba prekupasaun Xefe do Suku sira kona ba kondisaun Sede do Suku hotu nebe'e ladun diak então Ministru orienta atraves de PNDS kria tan sub programa ida ho naran Rehabilitasaun Sede do Suku ka RSS hanesan parte ida atu kria kondisoens ba Xefe do Suku sira hodi halo atendementu ba populasaun sira ho diak liu tan. Sekretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional iha biban intervensaun hato'o kona ba susesu husi programa VIII Governu Konstitusional nebe'e realisa liu husi MAE atraves ST-PNDS inklui alokasaun orsamentu ba programa hirak ne'e. koalia kona ba aloksaun orsammentu ba implementasaun atividade PNDS, Superior masimu ST-PNDS aproveita biban ne'e hodi klarifika ba komunidade sira kona ba alokasaun orsamentu ba implementasaun programa Uma Naroman ba Povu. "iha biban ida ne'e hau mos hakarak klarifika ba ita bo'ot sira hotu katak alokasaun Orsamentu ba programa Uma Naroman ba Povu ne'e mai husi Orsamentu Geral do Estadu (OGE) la'os apoiu husi Governu Australia tuir informasaun falsa nebe'e fo sai. então husu ba ita hotu atu labele naran ba fiar ema nebe'e mak lori ka fahe informasaun ida que sira rasik la hatene lolos". tenik Sra. Claudinha. Superior masimu ST-PNDS Nasional antes remata ninia diskursu, hato'o mos parabens ba Xefe do Suku Bibileo no komunidade tomak ba susesu husi obra 3 nebe'e konklui no inaugura ona ohin loron. parabens spesialmente Sra. Claudinha hato'o ba Ekipa Jestaun Suku nebe'e nudar ekipa PNDS ida nebe'e mais que ki'ik liu iha estrutura tomak ST-PNDS maibe sira mak nudar heroi foun ba dezenvolvimento iha Suku hotu-hotu iha teretorio Timor Leste. Xefe do Suku Bibileo, Sra. Maria Odete dos Anjos Amaral lori komunidade nia naran no fatin hato'o agradesemento bo'ot ba VIII Governu Konstitusional nebe'e liu husi MAE no ST-PNDS bele implementa ona no konklui Obra 3 iha ninia Suku. Ho esperansa bo'ot lideransa komunitaria ne'e hateten iha futuru mai sei bele iha tan obra seluk atraves PNDS implementa iha ninia Suku tuir prioridades nebe'e husi Komunidade hato'o ba Governu.

Iha Ambitu inaugurasaun Sra. Claudinha ofisialmente entrega Savi odamatan portão moru Postu Saúde Bibileo ba Xefe do Saude nudar simbolikamente inaugura ona Obra refere.
2019-09-10 Maria Odete dos Anjos Amaral Xefe Suku Bibileo.jpg
Maria Odete dos Anjos Amaral, Xefe Suku Bibileo, Viqueque, Viqueque
2023-03-23 Sede do Suku Bibileo 2.jpg
OBRA PNDS IHA SUKU BIBILEO OFISIALMENTE ENTREGA BA LIDERANSA KOMUNITARIA NO KOMUNIDADE SIRA.

Viqueque - Kinta feira, 23/03/2023 Sekretariadu Tekniku PNDS Nasional Através Ekipa PNDS Municipiu Viqueque realisa Inaugurasaun ba Obra PNDS 3 hanesan Rehabilitasaun Sede do Suku, Konstrusaun Moru Postu Saude inklui Rehabilitasaun Estrada no Ponte ki'ik klalerek Mutin, iha Suku Bibileo Postu Administrativu Viqueque Vila. Diretor Geral Dezenvolvimento Rural (DGDR) Sr. Rozito Guterres representa Ministru da Administrasaun Estatal akompanha husi Selretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional, Sra. Claudinha Soares Pinto, Administrador Municipiu Viqueque no Xefe do Suku Bibileo tesi fita iha Sede do Suku Bibileo simbolikamente inaugura obra refere no a mesmu tempu inaugurasaun Sede do Suku ne'e representa Obra 2 seluk nebe'e mentiona. Iha Ambitu inaugurasaun ne'e, DGDR do MAE Esklarese ba komunidade sira iha ninia diskursu hodi hateten: "hau simu despacho husi Sua Exelencia Ministru da Administração Estatal hodi hato'o pontus importante balun iha Ambitu inaugurasaun ida ne'e, premeiru Exelencia Ministru hato'o ninia parabens ba Xefe do Suku Bibileo no Komunidade sira hotu iha loron spesial ida ne'e dia 23-03-2023, ita inaugura projeitu 3 iha Suku Bibileo. Ministru mos fo parabens ba imi hotu, liu-liu ba Ekipa Jestaun Suku sira ba kontribuisaun no esforço tomak durante ne'e hodi apoiu PNDS. Ministru Estatal hanesan ema tekniku ida, hare ba prekupasaun Xefe do Suku sira kona ba kondisaun Sede do Suku hotu nebe'e ladun diak então Ministru orienta atraves de PNDS kria tan sub programa ida ho naran Rehabilitasaun Sede do Suku ka RSS hanesan parte ida atu kria kondisoens ba Xefe do Suku sira hodi halo atendementu ba populasaun sira ho diak liu tan. Sekretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional iha biban intervensaun hato'o kona ba susesu husi programa VIII Governu Konstitusional nebe'e realisa liu husi MAE atraves ST-PNDS inklui alokasaun orsamentu ba programa hirak ne'e. koalia kona ba aloksaun orsammentu ba implementasaun atividade PNDS, Superior masimu ST-PNDS aproveita biban ne'e hodi klarifika ba komunidade sira kona ba alokasaun orsamentu ba implementasaun programa Uma Naroman ba Povu. "iha biban ida ne'e hau mos hakarak klarifika ba ita bo'ot sira hotu katak alokasaun Orsamentu ba programa Uma Naroman ba Povu ne'e mai husi Orsamentu Geral do Estadu (OGE) la'os apoiu husi Governu Australia tuir informasaun falsa nebe'e fo sai. então husu ba ita hotu atu labele naran ba fiar ema nebe'e mak lori ka fahe informasaun ida que sira rasik la hatene lolos". tenik Sra. Claudinha. Superior masimu ST-PNDS Nasional antes remata ninia diskursu, hato'o mos parabens ba Xefe do Suku Bibileo no komunidade tomak ba susesu husi obra 3 nebe'e konklui no inaugura ona ohin loron. parabens spesialmente Sra. Claudinha hato'o ba Ekipa Jestaun Suku nebe'e nudar ekipa PNDS ida nebe'e mais que ki'ik liu iha estrutura tomak ST-PNDS maibe sira mak nudar heroi foun ba dezenvolvimento iha Suku hotu-hotu iha teretorio Timor Leste. Xefe do Suku Bibileo, Sra. Maria Odete dos Anjos Amaral lori komunidade nia naran no fatin hato'o agradesemento bo'ot ba VIII Governu Konstitusional nebe'e liu husi MAE no ST-PNDS bele implementa ona no konklui Obra 3 iha ninia Suku. Ho esperansa bo'ot lideransa komunitaria ne'e hateten iha futuru mai sei bele iha tan obra seluk atraves PNDS implementa iha ninia Suku tuir prioridades nebe'e husi Komunidade hato'o ba Governu.

Iha Ambitu inaugurasaun Sra. Claudinha ofisialmente entrega Savi odamatan portão moru Postu Saúde Bibileo ba Xefe do Saude nudar simbolikamente inaugura ona Obra refere.
2023-03-23 Bibileo.jpg
OBRA PNDS IHA SUKU BIBILEO OFISIALMENTE ENTREGA BA LIDERANSA KOMUNITARIA NO KOMUNIDADE SIRA.

Viqueque - Kinta feira, 23/03/2023 Sekretariadu Tekniku PNDS Nasional Através Ekipa PNDS Municipiu Viqueque realisa Inaugurasaun ba Obra PNDS 3 hanesan Rehabilitasaun Sede do Suku, Konstrusaun Moru Postu Saude inklui Rehabilitasaun Estrada no Ponte ki'ik klalerek Mutin, iha Suku Bibileo Postu Administrativu Viqueque Vila. Diretor Geral Dezenvolvimento Rural (DGDR) Sr. Rozito Guterres representa Ministru da Administrasaun Estatal akompanha husi Selretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional, Sra. Claudinha Soares Pinto, Administrador Municipiu Viqueque no Xefe do Suku Bibileo tesi fita iha Sede do Suku Bibileo simbolikamente inaugura obra refere no a mesmu tempu inaugurasaun Sede do Suku ne'e representa Obra 2 seluk nebe'e mentiona. Iha Ambitu inaugurasaun ne'e, DGDR do MAE Esklarese ba komunidade sira iha ninia diskursu hodi hateten: "hau simu despacho husi Sua Exelencia Ministru da Administração Estatal hodi hato'o pontus importante balun iha Ambitu inaugurasaun ida ne'e, premeiru Exelencia Ministru hato'o ninia parabens ba Xefe do Suku Bibileo no Komunidade sira hotu iha loron spesial ida ne'e dia 23-03-2023, ita inaugura projeitu 3 iha Suku Bibileo. Ministru mos fo parabens ba imi hotu, liu-liu ba Ekipa Jestaun Suku sira ba kontribuisaun no esforço tomak durante ne'e hodi apoiu PNDS. Ministru Estatal hanesan ema tekniku ida, hare ba prekupasaun Xefe do Suku sira kona ba kondisaun Sede do Suku hotu nebe'e ladun diak então Ministru orienta atraves de PNDS kria tan sub programa ida ho naran Rehabilitasaun Sede do Suku ka RSS hanesan parte ida atu kria kondisoens ba Xefe do Suku sira hodi halo atendementu ba populasaun sira ho diak liu tan. Sekretaria Ezekutiva ST-PNDS Nasional iha biban intervensaun hato'o kona ba susesu husi programa VIII Governu Konstitusional nebe'e realisa liu husi MAE atraves ST-PNDS inklui alokasaun orsamentu ba programa hirak ne'e. koalia kona ba aloksaun orsammentu ba implementasaun atividade PNDS, Superior masimu ST-PNDS aproveita biban ne'e hodi klarifika ba komunidade sira kona ba alokasaun orsamentu ba implementasaun programa Uma Naroman ba Povu. "iha biban ida ne'e hau mos hakarak klarifika ba ita bo'ot sira hotu katak alokasaun Orsamentu ba programa Uma Naroman ba Povu ne'e mai husi Orsamentu Geral do Estadu (OGE) la'os apoiu husi Governu Australia tuir informasaun falsa nebe'e fo sai. então husu ba ita hotu atu labele naran ba fiar ema nebe'e mak lori ka fahe informasaun ida que sira rasik la hatene lolos". tenik Sra. Claudinha. Superior masimu ST-PNDS Nasional antes remata ninia diskursu, hato'o mos parabens ba Xefe do Suku Bibileo no komunidade tomak ba susesu husi obra 3 nebe'e konklui no inaugura ona ohin loron. parabens spesialmente Sra. Claudinha hato'o ba Ekipa Jestaun Suku nebe'e nudar ekipa PNDS ida nebe'e mais que ki'ik liu iha estrutura tomak ST-PNDS maibe sira mak nudar heroi foun ba dezenvolvimento iha Suku hotu-hotu iha teretorio Timor Leste. Xefe do Suku Bibileo, Sra. Maria Odete dos Anjos Amaral lori komunidade nia naran no fatin hato'o agradesemento bo'ot ba VIII Governu Konstitusional nebe'e liu husi MAE no ST-PNDS bele implementa ona no konklui Obra 3 iha ninia Suku. Ho esperansa bo'ot lideransa komunitaria ne'e hateten iha futuru mai sei bele iha tan obra seluk atraves PNDS implementa iha ninia Suku tuir prioridades nebe'e husi Komunidade hato'o ba Governu.

Iha Ambitu inaugurasaun Sra. Claudinha ofisialmente entrega Savi odamatan portão moru Postu Saúde Bibileo ba Xefe do Saude nudar simbolikamente inaugura ona Obra refere.
2016-09-06 Bibileo 1.jpg
Viqueque-Suku Bibileo, 06 Setembru 2016 – S.E. Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak iha Tersa-Feira lorokraik halao diálogu komunitaria ho komunidade no Autoridade lokal sira iha Suku Bibileo, Postu Administrativu Viqueque Villa, Munisípiu Viqueque.

Bainaka espesiál Xefe Estadu nian ne'ebé mak hola parte iha diálogu komunitaria ba Suku refere maka hanesan; Administradór Postu Faululik (Covalima), Xefe Suku Lobunu no Leimea Leten (Atsabe-Ermera), Xefe Suku Duyung(Metinaro-Dili), no Xefe Suku Fatucalo (Turiscai-Manufahi).

Hanesan diálogu komunitaria sira ne’ebé hala’o ona iha suku 400 resin liu ba, iha komunidade Suku Bibileo, Xefe Estadu kontinua hato’o pontu importante komunidade sira hanesan agradese komunidade sira ba apoiu hotu ne’ebé halo ona iha tempu okupasaun no husu atu kontinua iha faze ukun an ida ne’e atu hetan moris diak, tanba obejtivu ba moris diak sei dauk atinji, aleinde esplika mós kona-ba progresu no dezafius iha kontruksaun estadu durante tinan sanolu resin hat (14) nia laran.

Xefe Estadu mós foti ezemplu hosi suku seluk ne’ebé sussesu ona, hanesan nia komunidade sira serbisu hamutuk iha koezaun sosial sira no iha organizasaun di’ak ba kontrola koezaun sosial iha suku laran hodi foti hanesan motivasaun ba komunidade iha suku ne’e.

iha Suku Bibileo, Xefe Estadu hahú hodi relembra filafali sofrimentu povu Craras nian iha tempu okupasaun nian, liuliu iha tinan 1983, iha ne’ebé ikus mai Forsa Indonézia muda obrigatóriu komunidade sira ba Lalerek Mutin ne’ebé to’o ohin loron hanaran Suku Bibileo.

Xefe Estadu konta tuir katak, iha tinan 1983 mosu kontaktu dame entre FALINTIL ho forsa Indonézia nian, maibé Indonézia uza tátika hodi aproveita kontaktu dame refere atu hamout FALINTIL sira. Entaun, saudozu Ular Rihik ho sira seluk hamutuk, inklui komunidade Craras nian hamriik tiru hasoru forsa Indonézia atu kontinua Timor-Leste nia luta. Nune’e, Craras-oan sira konsege halo kontaktu de armas no hamate pelotaun ida husi forsa Indonézia nian, husi akontesimentu ne’e, forsa Indonézia halo kontra atake hodi halo masakre no hamate mane forte Craras nian hamutuk na’in-73, no husik hela feto-faluk barak, inklui muda obrigatóriu komunidade sira ba parte Lalerek Mutin nian.

“Imi-nia moris nakonu ho sofrimentu, mas nakonu mós ho eroisidade (eroízmu), família Craras-Bibileo terus-na’in ba funu ida-ne’e. Obrigadu ba imi-nia terus no sofrimentu, ita-nia terus la saugati. Ita hetan nasaun ida”, dehan Xefe Estadu.

Tama ba iha sesaun husu no hatán, maioria husi kestaun ne’ebé hato’o, husu ba Xefe Estadu atu tau konsiderasaun atu rekoñese levantamentu Craras nian iha tinan 1983 sai loron nasionál, no husu mós atu harii monumentu ba masakre Craras iha fatin ne’ebé refere.

Hatán ba kestaun ne’e, Xefe Estadu dehan katak, levantamentu no Masakre Craras nian, Estadu sei la haluha ba akontesimentu hirak ne’ebé iha valór tebes ba luta libertasaun Timor-Leste nian, hanesan parte husi istória konkista nasaun nian.

“Estadu la haluha, embora kleur, maibé la haluha. Tanba akontesimentu sira-ne’e halo parte konkista nasaun nian, istória nasaun nian, neineik ita sei halo, tanba nasaun ne’ebé istória la iha ou haluha nia istória, nasaun ne’e futuru la iha. Buat ne’ebé ita halo ona ne’e iha valór, so que ita la iha kbiit atu halo buat hotu dala ida. Buat ne’ebé imi husu ne’e merese, imi la’ós husu favór ba ami, so que, ita labele halo dala ida”, hatán Xefe Estadu.
2016-09-06 Bibileo 3.jpg
Viqueque-Suku Bibileo, 06 Setembru 2016 – S.E. Prezidente Repúblika, Taur Matan Ruak iha Tersa-Feira lorokraik halao diálogu komunitaria ho komunidade no Autoridade lokal sira iha Suku Bibileo, Postu Administrativu Viqueque Villa, Munisípiu Viqueque.

Bainaka espesiál Xefe Estadu nian ne'ebé mak hola parte iha diálogu komunitaria ba Suku refere maka hanesan; Administradór Postu Faululik (Covalima), Xefe Suku Lobunu no Leimea Leten (Atsabe-Ermera), Xefe Suku Duyung(Metinaro-Dili), no Xefe Suku Fatucalo (Turiscai-Manufahi).

Hanesan diálogu komunitaria sira ne’ebé hala’o ona iha suku 400 resin liu ba, iha komunidade Suku Bibileo, Xefe Estadu kontinua hato’o pontu importante komunidade sira hanesan agradese komunidade sira ba apoiu hotu ne’ebé halo ona iha tempu okupasaun no husu atu kontinua iha faze ukun an ida ne’e atu hetan moris diak, tanba obejtivu ba moris diak sei dauk atinji, aleinde esplika mós kona-ba progresu no dezafius iha kontruksaun estadu durante tinan sanolu resin hat (14) nia laran.

Xefe Estadu mós foti ezemplu hosi suku seluk ne’ebé sussesu ona, hanesan nia komunidade sira serbisu hamutuk iha koezaun sosial sira no iha organizasaun di’ak ba kontrola koezaun sosial iha suku laran hodi foti hanesan motivasaun ba komunidade iha suku ne’e.

iha Suku Bibileo, Xefe Estadu hahú hodi relembra filafali sofrimentu povu Craras nian iha tempu okupasaun nian, liuliu iha tinan 1983, iha ne’ebé ikus mai Forsa Indonézia muda obrigatóriu komunidade sira ba Lalerek Mutin ne’ebé to’o ohin loron hanaran Suku Bibileo.

Xefe Estadu konta tuir katak, iha tinan 1983 mosu kontaktu dame entre FALINTIL ho forsa Indonézia nian, maibé Indonézia uza tátika hodi aproveita kontaktu dame refere atu hamout FALINTIL sira. Entaun, saudozu Ular Rihik ho sira seluk hamutuk, inklui komunidade Craras nian hamriik tiru hasoru forsa Indonézia atu kontinua Timor-Leste nia luta. Nune’e, Craras-oan sira konsege halo kontaktu de armas no hamate pelotaun ida husi forsa Indonézia nian, husi akontesimentu ne’e, forsa Indonézia halo kontra atake hodi halo masakre no hamate mane forte Craras nian hamutuk na’in-73, no husik hela feto-faluk barak, inklui muda obrigatóriu komunidade sira ba parte Lalerek Mutin nian.

“Imi-nia moris nakonu ho sofrimentu, mas nakonu mós ho eroisidade (eroízmu), família Craras-Bibileo terus-na’in ba funu ida-ne’e. Obrigadu ba imi-nia terus no sofrimentu, ita-nia terus la saugati. Ita hetan nasaun ida”, dehan Xefe Estadu.

Tama ba iha sesaun husu no hatán, maioria husi kestaun ne’ebé hato’o, husu ba Xefe Estadu atu tau konsiderasaun atu rekoñese levantamentu Craras nian iha tinan 1983 sai loron nasionál, no husu mós atu harii monumentu ba masakre Craras iha fatin ne’ebé refere.

Hatán ba kestaun ne’e, Xefe Estadu dehan katak, levantamentu no Masakre Craras nian, Estadu sei la haluha ba akontesimentu hirak ne’ebé iha valór tebes ba luta libertasaun Timor-Leste nian, hanesan parte husi istória konkista nasaun nian.

“Estadu la haluha, embora kleur, maibé la haluha. Tanba akontesimentu sira-ne’e halo parte konkista nasaun nian, istória nasaun nian, neineik ita sei halo, tanba nasaun ne’ebé istória la iha ou haluha nia istória, nasaun ne’e futuru la iha. Buat ne’ebé ita halo ona ne’e iha valór, so que ita la iha kbiit atu halo buat hotu dala ida. Buat ne’ebé imi husu ne’e merese, imi la’ós husu favór ba ami, so que, ita labele halo dala ida”, hatán Xefe Estadu.